De laatste tijd heb ik me verdiept in de relatie tussen Connie Palmen en Ischa Meijer. Aanleiding was de verschijning van de biografie van Ischa Meijer ‘Alles gaat op vroeger terug’, door Annet Mooij. Ik was niet zo bekend met het leven en het werk van Ischa Meijer. Mijn interesse ging vooral uit naar zijn relatie met Connie Palmen. Zij beschrijft die in haar roman ‘I.M.’ (afkorting van Ischa Meijer, In Memoriam en In Margine). Klopte haar beeld met de beschrijving uit de biografie?
‘De vriendschap’, dat in 1995 verscheen (dus ruim voor ‘IM’), maakte destijds veel indruk op me. Thema’s als verslaving, afhankelijkheid en relaties hielden mij in die tijd bezig. Dat waren ook de thema’s waarover Palmen schreef en het was fijn om haar heldere betoog te lezen. Want schrijven kan ze! Haar boeken gaan echt ergens over, zijn scherp, uitdagend. Ze zit dicht op haar eigen huid en ik vind haar een moedige schrijver. Wat ik me herinner, is dat Palmen verslaving beschreef als een gemankeerde vriendschap. Mensen hebben verbinding nodig en verslaving is een vorm van verbinding, maar dan in een destructieve vorm, een vriendschap zonder vriend, een noodlottige poging tot autonomie. De angst voor afhankelijkheid leidt er volgens Palmen toe dat we geen verbinding durven aan te gaan.
Maar voor haar zijn verbinding en afhankelijkheid onlosmakelijk met elkaar verbonden. Je kiest of voor afhankelijkheid (verbinding) of voor autonomie. Kies je voor verbinding, zoals zijzelf deed, dan erken je je afhankelijkheid van anderen, aldus Palmen. Ze creëerde zo een tegenstelling tussen afhankelijkheid (= verbinding) enerzijds en autonomie anderzijds. Een schijntegenstelling in mijn ogen. De slotpassage van De vriendschap illustreerde dat en die bleef me als een graat in de keel steken: ‘
Connie Palmen, De vriendschap, p. 311
De waarde van mensen is als een wisselkoers? Je waarde wordt bepaald door anderen? Dat dacht ik niet.
Ik schreef haar een brief met hoe in mijn ogen afhankelijkheid en egocentrisme hand in hand gaan, hoe autonomie en verbinding juist heel goed samengaan. En ook hoe illusies zich soms vermommen als idealen. Dat legde ik als volgt uit.
Als je je afhankelijk maakt van de waardering van een ander, dan klopt het dat er een soort afhankelijkheid ontstaat. Dit lijkt een vorm van verbinding, maar dit is geen liefde. Liefde is zien en gezien worden, als een autonoom wezen. Als de blik en waardering van anderen zo belangrijk zijn voor je, voor hoe je over jezelf denkt, dan zegt dat iets over je zelfbeeld. Je zelfbeeld is dan een afgeleide, afgeleid van de waarde die anderen je toekennen (de koers). Dat wil zeggen dat je jezelf door de ogen van anderen bekijkt, de blik van de ander is een onderdeel van je zelfbeeld.
Het doet ook iets met je beeld van de ander. Vaak is er weinig besef van het anders-zijn van de ander. Plat gezegd wordt de relatie met de ander een verlengstuk van jouw behoeftes, bijvoorbeeld aan bevestiging en waardering. Je bekijkt de ander door de bril van jouw verlangen naar bevestiging, veel meer zie je niet.
Een ander woord hiervoor is projectie: je projecteert (onbewust) je behoeften op die ander. Dat is wat ik egocentrisch noem (link). Egocentrisme leidt ertoe dat je weinig besef hebt van grenzen. Grenzen benadrukken immers dat er verschillen zijn: dit ben ik en dat ben jij. Grenzen geven aan dat er ruimtes zijn die bij de ander horen, waar je toestemming voor moet vragen om ze te mogen betreden. Grenzen creëren autonomie.
Palmens filosofie over verbinding=afhankelijkheid is een ‘grenzeloze filosofie’ en ook egocentrisch. Egocentrisme is een gebrek aan bewustzijn over grenzen. Dat is uiteraard wat anders dan egoïstisch, waarbij je bewust voor je eigen belangen kiest.
Het alternatief voor egocentrisme, waar ik voor pleit, is ook verbinding, maar dan vanuit innerlijke balans, een innerlijke autonomie. Dit vergt nadrukkelijk een bewustzijn over grenzen. Die innerlijke autonomie en het besef van grenzen is een voorwaarde voor groei. Als je je bewuster wordt van je eigen grenzen, kun je in een relatie ook een dialoog voeren over je grenzen en de grenzen van de ander. Dit bevordert zelfbewustzijn, emotioneel bewustzijn, en het vermogen jezelf en de ander te zien.
Ik schreef Palmen dus dat liefde in mijn ogen iets anders is dan wederzijdse afhankelijkheid. Er is een groot verschil tussen iemand nodig hebben en van iemand houden. Hollywood met zijn romantische films wil ons weliswaar doen geloven dat onze hoop en verlossing in wederzijdse afhankelijkheid ligt, maar dat is een illusie. En illusies kunnen zich vermommen als een mooi ideaal, waarop je je hoop vestigt.
Om terug te komen op haar visie, dat verslaving een gemankeerde vriendschap zou zijn: ik vond haar opvatting over vriendschap tussen mensen helemaal geen gezond alternatief voor verslaving aan middelen. Het is verslaving in een ander jasje. Het leidt tot een beeld van de ander dat niets met hem of haar te maken heeft, het is een projectie van de eigen behoeftes op een ander.
Je kunt naar mijn mening wel degelijk een goede verhouding met jezelf hebben, of respect voor jezelf. Het is zelfs de sleutel tot een gezonde autonomie en tegelijkertijd tot het in staat zijn van het geven van liefde. Het is juist erg belangrijk dat je een gezonde dosis zelfliefde bezit, wil je in staat zijn om van anderen te houden. Het is niet gezond om jezelf uitsluitend door de ogen van anderen te zien.
Ik kreeg het volgende antwoord van haar:
Uit haar antwoord leid ik af dat ze mijn punt over het belang van innerlijke autonomie en het manco van egocentrisme niet begrepen had. Wat ik op zich logisch vond: egocentrisme gaat over een gebrek aan bewustzijn en dat is meestal niet iets dat opeens duidelijk wordt na het lezen van een brief van een onbekende. (wordt vervolgd)
Mijn eerste reactie, een gedicht wat ik al jaren met me meedraag, waarvan ik de maker helaas ben vergeten.
`Angst voor ons eigen leven noemen we naastenliefde,
dat is een laaiend vuur, een prachtig vuur,
dat sterft in onze grijpende handen.
Verwonderd zien wij de brandwonden.’
Verder heb ik nog even rijd nodig om goed na te denken over dit onderwerp, dat denk ik heel essentieel is.