Wie, zoals ik, geïnteresseerd is in de geschiedenis van coaching, kan niet om Gregory Bateson (1904-1980) heen. Hij was een zeer veelzijdig wetenschapper, antropoloog, systeemtheoreticus, psycholoog en sociaal wetenschapper. Bateson is bij velen bekend als één van de inspiratoren van het Neuro Linguïstisch Programmeren (NLP). Hij is de bedenker van het veelgebruikte model van de zes niveaus van denken, leren en veranderen: omgeving, gedrag, vaardigheden, overtuigingen, identiteit en missie.
Minder bekend zijn zijn theorieën over processen van polarisatie tussen sociale groepen. Zijn inzicht was dat er binnen een sociale groep een natuurlijke neiging bestaat om de verschillen met een andere groep steeds sterker te benadrukken. Dit helpt bij het versterken van de groepsidentiteit en daarmee de samenhang binnen de groep. Hetzelfde proces vindt ook bij de andere groep plaats. Hierdoor worden de tegenstellingen ogenschijnlijk steeds groter en onoverkomelijker en de standpunten steeds radicaler. Dit kan leiden tot grote verdeeldheid in de samenleving en uiteindelijk tot geweld tussen de partijen.
Geweld versterkt weer het gevoel van ‘anderszijn’. Want uiteraard is het geweld van de tegenpartij ‘extreem' en dat bevestigt het beeld van wezenlijk ‘anderszijn’ van die tegenpartij. Het eigen geweld is dus ook ‘onvermijdelijk’.
Voorbeelden zijn gemakkelijk te vinden, denk aan voetbalsupporters, maar deze dynamiek is natuurlijk ook zichtbaar tussen Israël en de Palestijnen.
Bateson noemde die processen ‘schismogenese’ wat je kunt vertalen als de ‘het creëren van verdeeldheid’. Hij beschreef ze in het kader van zijn antropologisch onderzoek in Nieuw Guinea. Daarin noemde hij ook ‘correctie-mechanismes’ om de sociale integratie weer te bevorderen en het uiteenvallen van de samenleving te voorkomen. Dat deed men bijvoorbeeld door een jaarlijks evenement te houden waarin de rollen opeens omgekeerd werden. (Misschien dat carnaval bij ons ook ooit die functie had.)
Schismogenese vindt niet alleen plaats tussen groepen. Bij individuen, in een relatie, kun je vergelijkbare dynamieken van polarisatie zien. In een relatie met veel ruzies komt het bijvoorbeeld vaak voor dat het gedrag van A de reactie van B uitlokt en die reactie van B is altijd de legitimatie voor de volgende stap van A in de escalatie. De partijen zitten gevangen in een destructieve dans, in een patroon. In relatietherapie is het de kunst om de partijen te laten inzien dat ze ‘slaaf’ zijn van een dynamiek. Ze moeten het patroon doorbreken. Daarvoor is erkenning en herkenning nodig van het patroon, oftewel bewustwording. Zolang je het gedrag van de tegenpartij als enige oorzaak aanwijst en je eigen rol ontkent, kom je niet uit dit patroon.
Wat moet je verder met dit inzicht? Ik heb niet de illusie dat dit een volslagen nieuwe invalshoek is voor het tragedie in Israël en de Gazastrook. Er zijn natuurlijk genoeg mensen, Palestijnen en Israëliërs, die dit patroon (h)erkennen. Maar ik realiseer me wel dat extreme groepen baat hebben bij elkaars standpunten en acties: Hamas heeft baat bij een extreme reactie van Israël. En de extremisten in de Israëlische politiek hebben baat bij de aanval van Hamas. Bewustzijn over dit patroon miste ik soms in de reacties in de Nederlandse politiek en pers. En het inzicht in schismogenese helpt mij om me teweer te stellen tegen de maalstromen van woede, verdriet en wraakzucht. Die hebben een zekere aantrekkingskracht maar uiteindelijk versterken ze zichzelf. Daarmee laten ze menselijkheid en vrede steeds verder uit het zicht verdwijnen.
Het herkennen van een mechanisme, hoe groot is de rol van bewustwording daarin… Het speelt dus een belangrijke rol in groepen, maar ook op individueel niveau, in relaties. Het brengt mij op het idee dat zo`n herkenning van een mechanisme op een nog persoonlijker niveau een rol kan spelen, iets wat Etty Hillesum in haar dagboeken ook doet. Ik krijg een associatie met twee tegenstrijdigheden in mezelf, de innerlijke criticus en de innerlijke aanmoediger. De eerste kan een zelfdestructief karakter aannemen, terwijl de laatste voor zelfoverschatting kan zorgen. Om maar even twee uitersten te noemen. Ik vraag me af, zit er ook een mechanisme in hun strijd? Of is het juist zaak om ze niet te laten strijden maar met elkaar te verzoenen, of in ieder geval in een soort evenwicht te brengen? Die vraag stel ik dus aan mezelf. De juiste balans draagt m. i. bij tot een ‘evenwichtig’ mens. Mooi woord, even-wichtig, In het Duits betekent ‘wichtig’ belangrijk. Dus, beide even belangrijk…
Wie zei dat ook alweer: “Zwei Seelen in meiner Brust”?
Zomaar wat mijmeringen n.a.v. dat inzicht gevende artikel van Egbert.
Goed om bij dit patroon een naam te hebben en te zien dat een patroon ook te doorbreken is. Dat geeft de burger moed. De maalstromen van onbegrip, woede, verdriet en in mindere mate wraakzucht zijn herkenbaar. Wellicht interessant om ook, in het kader van ‘waarom kiezen mensen één kant’ de Moral Foundations-theorie (MFT) van Jonathan Haidt te bestuderen. Volgens Haidt bestaat ‘het morele landschap’ uit vijf dimensies die een (politieke) kleur bepalen.